Автор
Даклад на Міжнародным Кангрэсе даследчыкаў Беларусі (Каўнас, 2012 г.)
Царква аб’ядноўвае ў сабе нябеснае і зямное. І калі універсальны характар нябеснага не выклікае спрэчак, то ўніверсальнасць зямной частцы Царквы пастаянна падвяргаецца выпрабаванняў з боку часова-зменлівага і ў прынцыпе не-універсальнага свету. Царква зямная не можа ігнараваць феномены зямнога існавання, у яких існуе і рэалізуецца. Сярод такіх феноменаў — нацыі і тэрыторыі.
Ва ўмовах станаўлення дзяржаўна-нацыянальнай суверэннасці Беларусі аспект нацыянальнага і тэрытарыяльнага набыў асаблівую важнасць. Актыўна падымаецца пытанне аб аўтакефаліі (незалежнасці) Праваслаўнай Царквы ці то ў нацыянальных, ці то ў тэрытарыяльных межах. Што мы можам сказаць пра царкоўныя аспекты нацыі ці тэрыторыі з пункту гледжання праваслаўнага багаслоўя? И як гэтыя аспекты звязаны з эклізіялагічнымі паняццем памеснасці царквы?
Хаця у праваслаўным багаслоўі прынята атаясамліваць памеснасць царквы з аўтакефальнасцю ці аўтаномнасцю, паняцьце памеснасці царквы нашмат больш глыбокае, больш сутнаснае, больш тэалягічнае і зыходзіць з самаразуменьня Царквы. Больш таго — аўтакефальнасць ці аўтаномнасць можа супярэчыць памеснасці. Тады як паняцце «памеснасць» выходзіць знутры царквы, то «аўтакефальная ды аўтаномная» гэта больш канстатацыя гістарычнай зьявы. Гэта больш тое, што ідзе з вонкавых да царквы сілаў. Гэта патрабаваньне часу і умоваў дзяржаўнага ці нацыянальнага жыцьця, ў якіх непазьбежна існуе царква.
Галоўнае у паняцці памеснасці лепш зразумець як раз у кантрасьце з аўтакефаліяй. Мы кажам, што Усяленская Царква складаецца з асобных аўтакефальных цэркваў. Але ці будзе карэктна сказаць, што Усяленская Царква складаецца з памесных? Што памесная царква гэта частка ўсяленскай? Зусім не! Пра гэта добра сказаў архіяпіскап Васіль (Крывашэін): «Памесная Царква не зьяўляецца часткай Кафалічнай Усяленскай Царквы, але яе поўным выяўленьнем. Усяцэлым непаменшаным выяўленьнем у пэўным месцы». Кожны з нас жыве ў канкрэтнай Памеснай Царкве, і унівэрсальнасьць Усяленскай Царквы павінна нам адкрывацца праз Царкву Памесную. Памесная Царква гэта канкрэтны выгляд Усяленскай Царквы і сьведчаньне аб ёй. Але калі памеснасьць страчваецца за кошт цісьненьня звонку Царквы, калі больш перамагае аўтакефальнасьць, тады у выглядзе Памеснай Царквы ўсё менш і менш аказваецца ўсяленскасьці, у яе рысах з’яўляецца ўсё больш таго, што не мае дачынення да Кафалічнай Усяленскай Царквы.
Чаму ж на практыцы мы бачым, што такія істотна розныя па паходжанню з’явы нейкім чынам нават практычна супадаюць? Так гэта як раз таму, што яны ідуць з розных бакоў, ў розных напрамках і дзесьці сустракаюцца. Ды сустракаюцца так, што ўстойлівасьць сытуацыі дасягаецца іх узаемным кампрамісам, роўнасьцю балянсу паміж імі. Зразумела, што для царквы важна арыентавацца на захаванне як мага больш ад сваёй памеснасьці. Чым менш гэта атрымліваецца, тым большымі хваробамі прыходзіцца расплачвацца Царкве… Забягаючы наперад, прывяду прыклад перад нашымі вачыма – Расейская праваслаўная царква. Яе тая самая праславутая «імпэрскасьць» і закамплексаванасьць на расейска-нацыянальным менталітэце – гэта ўсё безумоўна плады незбалянсаванай аўтакефаліі.
І сувязі з гэтым вернемся да нашых аспектаў нацыянальнага і тэрытарыяльнага ў царкве, як гэта можа спрыяць ці пагоражвць памеснасці.
Нацыянальны аспект можна разглядать у сэнсе моўна-культурным і дзяржаўна-сувэрэнным.
Што можа адзначаць патрабаваньне да царквы, каб яна была «нацыянальнай» у першым сэнсе? Наколькі гэта залежыць ад таго ці іншага падпарадкаваньня?
Гэта адзначае, што Царква павінна быць «сваёй» па мове і культуры для мясцовага насельніцтва. Вось тут ёсьць часта такое неразуменьне, якое можа прывесьці да ерасі, якая мае сваю назву – філятызм (ад словаў “любіць” і “племя”). Зыходзячы з таго, што памесная царква павінна быць канкрэтным ажыццяўленнем кафалічнай (універсальнай) , царква заўсёды павінна арыентавацца менавіта на ўсё насельніцтва тэрыторыі, на якой яна выконвае сваю місію. Не на нейкі адзін народ ці племя, а на ўсіх людзей, ніяк не выдзяляючы тых ці іншых. Гэта тычыцца і мовы – перш за ўсё Царква павінна размаўляць на найбольш распаўсюджанай у дадзенай мясцовасьці мове. І як бы мы не адносіліся да страты народам сваіх моўных каранёў, але ўсё ж гэта ня справа Царквы займацца моўным адраджэньнем. Яе мэта – выратаваньне чалавека. Царква павінна адказаць чалавеку па магчымасці на той мове, на якой чалавек да яе зьвярнуўся. Безумоўна, у Беларусі не можа не адказаць на беларускай мове. У тым ліку і праз стварэнне прыходаў, арыентаваных на пэўную моўную і нацыянальную традыцыю. Бо, хаця фармаванне нацыянальнай свядомасці не ўваходзіць у задачы царквы, ігнараванне нацыянальнай мовы будзе зноў жа парушэннем памеснасці.
На жаль, так склалася, што філятычная ерась пануе амаль над усім праваслаўным светам. Асабліва добра гэта бачна па дыяспары – у Эўропе, Штатах, Канадзе. Мы бачым на адной тэрыторыі і «рускія», і «грэцкія», і «румынскія», і «украінскія», і «беларускія» праваслаўныя цэрквы. Але па канонах на адной тэрыторыі павінна быць толькі адна юрысдыкцыя. У Амэрыцы была спроба стварыць такую адзіную царкву. Так стварылася Праваслаўная аўтакефальная царква ў Амэрыцы. Між іншым, на базе расейскіх прыходаў з адпаведна атрыманай ад РПЦ аўтакефаліяй. І назва «ў Амэрыцы», а не «Амэрыканская» як раз была паклікана выказаць тэрытарыяльны, а не нацыянальны прыярытэт. Хаця царква атрымалася моцнай і плённай (напрыклад, багасловы Мейендорф і Шмеман як раз адтуль), але сама ідэя наднацыянальнай царквы фактычна правалілася. Філятычныя прыхільнасьці ў іншых амэрыканскіх юрысдыкцыях перамаглі і Праваслаўная царква ў Амэрыцы міжвольна атрымалася царквой амерыканцаў і «амерыканскай».
Вельмі моцныя філятычныя тэндэнцыі і ў РПЦ. Апошні час яны ўсё больш павялічваюцца. І яна сама сябе дэкляруе ў пераважнасьці «царквой рускіх», і менавіта так успрымаецца.
Зразумела, такая сытуацыя вельмі ўплыве на тое, што ў нерасейскіх частках РПЦ непазьбежна растуць і свае патрабаваньні. І хаця кола патрабуючых «сваёй» «нацыянальнай» царквы пакуль вельмі абмежаваная, і нават у большасьці гэта і нецаркоўныя людзі, але тэндэнцыя будзе мацнець, бо калі ёсьць «царква рускіх», то чаму нельга быць «царкве беларусаў»? Але гэта хаця і распаўсюжаны, але памылковы шлях. Царква павінна быць царквой для людзей. Калі гэта будзе так, яна хутка будзе адклікацца на патрабаваньні часу, і разам з галоўнай мэтай, дзеля якой яна створана, спрыяць заданням ў галінах асьветы, выхаваньня і, ў тым ліку, нацыянальнага адраджэння.
Цяпер разгледзем разуменне нацыянальнай цапквы у дзяржаўна-суверэнным сэнсе. Як раз у тым сэнсе, які непасрэдна ставіцца да паняцця аўтакефальнасці царквы.
Зразумела, лагічна, што ў самастойнай дзяржаве можа быць нейкае самастойнае царкоўнае кіраваньне. Не дзеля «нацыянальнай годнасьці», а проста таму, што кожная краіна мае сваю спэцыфіку, розную сталасьць грамадзтва, розныя адносіны з дзяржавай і г. д. Карацей, для больш адпаведнай мясцовым умовам дзейнасьці дзеля справы выратаваньня чалавека. На першы погляд, гэта нашмат больш адпавядае прынцыпу памеснасці царквы. І ў праваслаўным багаслоўі прынята рабіць націск на тым, што памесная царква будуецца на тэрітарыяльным, а не нацыянальным прынцыпе.
Але на самой справе нас тут чакаюць свае глыбінныя камені.
Пачнем з таго, што аўтакефалія першых стагодзьдзяў і больш пазьнейшая гэта не зусім тая ж з’ява. Больш таго, сучасная аўтакефалія гэта ўжо ані тая, ані другая.
Аўтакефалія першых стагодзьдзяў узьнікла ў выніку канцэнтрацыі царкоўнай улады. Зразумела, што незалежныя памесныя цэрквы першахрысьціянскай старажытнасьці (у кожным горадзе свая) мелі і розныя памеры, і розны ўплыў на агульны хрысьціянскі сьвет. Пачалі вылучацца самыя буйныя і значныя. Пры чым па розным паказчыкам – як па царкоўнай аўтарытэтнасьці, так і па значнасьці цэнтра ў грамадскім і дзяржаўным жыцьці. Між іншым, адно падтрымлівала другое. Таму ў рэшце рэшт на першы плян выйшлі «апостальскія сталіцы», якія адпавядалі і тым, і другім крытэрыям. Рым, Александрыя, Антыахія – гэта гарады з буйнай як царкоўнай, так і свецкай гісторыяй. Спэцыфічна адрозьніваюцца ад гэтых трох цэнтраў Ерусалім і Канстантынопаль. Ерусалім ня быў на той час ані царкоўным, ані палітычным цэнтрам. Але слава Ерусаліма, як месца пакутаў і Ўваскрэсеньня Госпада, прывяла да таго, што эпіскап гэтага горада шанаваўся ўсё больш і больш, пакуль ня стаў у рад буйнейшых царкоўных цэнтраў з тымі правамі, якія і складаюць гэтую самую аўтакефалію.
А вось з Канстантынопалем трохі іншая гісторыя. У гэтага горада не было фактычна ніякай апостальскай гісторыі, хаця б ня ў дзейсным, а мінулым выглядзе, як у Ерусаліма. Уся ягоная «заслуга» толькі ў тым, што гэта была сталіца дзяржавы. І вось на падставе гэтага, як «Другі Рым», Канстантынопаль быў пастаўлены адразу на другое месца пасьля Рыму, а яго аўтакефалія была фактычна ня столькі незалежнасьць ад іншых царкоўных цэнтраў вырашаць свае унутраныя справы, колькі незалежна ад іншых цэнтраў прадстаўляць Царкву перад імпэратарам. Фактычна гэта ўжо быў пачатак новай аўтакефаліі – аўтакефаліі, якая не існуе без сувязі з сувэрэннай дзяржаўнай уладай. Гэта аўтакефалія, якая асацыіруе сваю незалежнасьць з незалежнасьцю дзяржаўнай. На самой справе, канешне, гэта быў шлях да залежнасьці, не «сам сабе галава», а «імпэратар (ці цар) мой галава, а таму больш ніхто».
Але трэба адзначыць, што поўнага росквіту такая схема ня мела ў Візантыі. І менавіта таму, што ўсё ж былі ў імпэрыі і іншыя самастойныя царкоўныя цэнтры, і як іх не цясьніў царкоўны Канстантынопаль, зусім іх ня ўлічваць было нельга. Доўгі час ня магла зьмірыцца з паціснутым становішчам Александрыя. Па-за вялікімі ерасямі і змаганьнямі з імі ў пэрыяд усяленскіх сабораў безумоўна грала сваю ролю супрацьстаяньне Канстантынопаля і Александрыі.
Іншая рэч аўтакефаліі, што ўзніклі ў іншых краінах проста таму, што незалежная дзяржава не магла разумець сябе незалежнай, калі яе царкоўная ўлада падпарадкоўваецца, хоць і нават даволі фармальна, царкоўнай уладзе іншай дзяржавы, тым больш імпэрыі. Сярэднявечча характарызуецца цеснай сувязьзю рэлігійнасьці і дзяржаўнасьці. Ці было то ў выглядзе цэзарапапізму, ці ў выглядзе папацээзарызму, але было абавязкова. Царква непазбежна выконвала дзяржаўную ролю, хоць у сэнсе падпарадкаваньня «цэзару», хоць у сэнсе ўплыву на «цэзара». І дзяржаўная незалежнасьць не магла быць канчатковай, калі не было незалежнасьці царкоўнай. І, ў адрозьненьні ад Візантыі, тут была адна Царква побач з адной дзяржавай. Гэта азначала поўную залежнасьць ці, дакладней сказаць, узаемазалежнасьць. Бо нават калі б і усталявалася раўнавага, уся роўна Царква аказвалася ў залежнасьці ад патрэбаў сваёй дзяржавы. Хоць ня ў выглядзе грубага прымусу, так ў выглядзе доўгу. Пры чым гэты доўг непазбежна сакралізаваўся і станавіўся «святым».
Але зараз мы жывем у шматканфесыйным, а большасцю сэкулярным грамадстве. Звычайна з царкоўнага боку прыходзіцца чуць толькі нэгатыўную ацэнку – маўляў, «рушацца ўстоі», «Царква пазбаўляецца аўтарытэту» і г. д. Але на самой справе менавіта зараз Царква і мае магчымасьць незалежна дзейнічаць ў адпаведнасьці са сваімі прынцыпамі, а не па заказу ад дзяржавы ці патрэбаў часу. Ад яе не патрабуецца, каб яна адказвала за народ, за краіну, за дзяржаву. У сэкулярным грамадстве яна не атрыбут дзяржаўнасьці. Зразумела, канешне, што няма сэнсу трымацца як за нешта сьвятое і за падпарадкаванасць нейкаму замежнаму цэнтру. Але зусім не актуальна спяшацца рваць гэтую падпарадкаванасьць любым коштам. Тым больш, што кошт можа быць вельмі вялікі. Ды нават малага кошту ўсе гэтая палітычныя ініцыяцыі ня вартыя. А падпарадкаванасьць будзе і так непазбежна слабець, ператвараючыся ў нейкі недзейсны архаічны атрыбут. Нават, можна думаць, будзе ў падобнае ператварацца і навогул залежнасьць ад любога цэнтру, нават свайго нацыянальнага.
Таму трэба, здаецца, больш думаць не пра атрыманне «сваёй» аўтакефальнасці як яшчэ адной ізаліраванай у той ці іншай ступені ізаліраванай адзінкі, а пра тое, каб выходзіць з усякай ізаляцыі, пераадольваць нацыянальныя і іншыя межы, пераходзячы да ўсё больш паўсюсветнага спілкування свабодных людзей.
Інфармацыйная прастора ўсё больш зьніжае сэнс гіерархічнасьці ў грамадстве. Сам па сабе чалавек становіцца суб’ектам сусветнага жыцьця. Навошта мне нейкая структура, па якой будзе спускацца нешта для майго ведама і выканання, калі я і так сучасьнік і сьведка ўсяго працэсу ў рэжыме он-ляйн? Гэтая ж тэндэнцыя будзе назірацца і ў Царкве. Можна выказаць здагадку, што и сам прынцып тэритарыяльнасці як формы супольнасці будзе саступаць іншым формам, у якіх індзівідумы будуць яднацца у цесныя супольнасці незалежна ад свайго тэрытарыяльнага знаходжання. Тым больш, што ў свеце навогул назіраецца тэндэнцыя да ўсё большай мабільнасці чалавека і меншай прывязаннасці да пэўнай мясцовасці як месту жыхарства. Таму царква паступова ўсё больш будзе аўтанамізавацца не па тэрытарыяльнаму (тым больш не нацыянальнаму) прынцыпу, а па ўзаемапаразуменьню і братэрству ў маштабе ўсяго сьвету. Пры гэтым аўтанамізацыя будзе насіць не арганізацыйны, а асацыятыўны характар. Жыцьцё кожнай аўтаноміі будзе як на далоні, яе досьвед будзе адкрыты для карыстаньня, яна будзе адчынена для свабоднага ўваходу і выхаду. Ня будзе закрытасьці і ізаляцыянізму, ня будзе прымусу і бюракратыі, а будзе свабодная еднасць ува Хрысьце.